आरोग्यम् धनसंपदा १२ - पाठदुखी उपचार भाग २

आरोग्यम् धनसंपदा १२ - पाठदुखी उपचार भाग २
मागच्या लेखात पाठदुखीच्या आणि मानेच्या विकारांच्या उपचारांच्या संदर्भात आपण आयुर्वेदिक औषधोपचार, पथ्यापथ्य विचार पाहीले. या आणि या पुढील भागातून आपण यावरील योगोपचार पहाणार आहोत. मी मागेच सांगितले होते त्याचा पुनःरुच्चार करतो. या लेखमालेत शस्त्रकर्म याचा विचार केलेला नाही. कारण या लेखमालेचा तो हेतू नाही आणि सगळ्यात महत्त्वाचे असे की मला शस्त्रकर्म याविषयावर लिहीण्याचा अधिकार नाही असे मला वाटते. तसा विचार केल्यास योगोपचार यावरही लिहायला मला अधिकार आहे की नाही माहीत नाही. पण मला जी माहिती आहे ती मी सांगणार आहे. तुम्ही त्यातले जे जमेल ते, आणि जमेल तसे पडताळून पाहून स्विकारायचे आहे. असो. आपण मागच्या लेखात पाहिले होते की या व्याधीवर सर्वसामान्यपणे विश्रांती देऊन मणक्यातली हालचाल थांबवणे, वेदनाशामक औषधे, कमरेला व मानेला बेल्टस् व काही पथ्ये वगैरे उपचार केले जातात. आणि आपण हेही पाहिले होते की या उपचारांना मर्यादा आहेत. आयुर्वेदिक औषधे दीर्घकाळ घेता येतात पण परीणाम व्हायला खूप वेळ लागतो. ऍलोपाथीची औषधे दीर्घकाळ घेता येत नाहीत. त्यांचे वाईट परीणाम होतात. तिच गोष्ट विश्रांतीची आहे. तिचे वाईट परीणाम होत नाहीत पण विश्रांती दीर्घकाळ घेता येत नाही. आपापले उद्योग, व्यवसाय यामुळे विश्रांती किती काळ घ्यायची याच्यावरही मर्यादा येतात. आणि मग या सर्वातून आपण हे दुखणे एकदाचे कायमचे संपवावे म्हणून शस्त्रक्रियेपाशी येऊन पोहोचतो. आपल्याला आधुनिक तज्ञ सांगतात की शस्त्रक्रिया याशिवाय आता इलाज नाही. शस्त्रक्रियेने दुखणे कायमचे जाईल. शस्त्रक्रियेच्या मर्यादा सांगितल्या जात नाहीत. कधी कधी असेही सांगितले जाते कि शस्त्रक्रिया करून पाहू. उपयोग झाला तर झाला. पण रूग्णाची अवस्था इतकी वाईट झालेली असते आणि तो इतका हतबल झालेला असतो, की तो म्हणतो, "काय वाटेल ते करा पण माझी यातून सुटका करा." शस्त्रक्रिया या विषयात मी तज्ञ नाही हे मी आधी सांगितले आहेच, पण मला जे माहित आहे ते सांगतो. या शस्त्रक्रियेला आधुनिक वैद्यकात "डिकॉम्प्रेशन" असे गोंडस नाव आहे. यात सरकून बाहेर आलेल्या चकतीचा भाग कापून काढतात. म्हणजे ज्यामुळे कॉम्प्रेशन आले आहे ते कारण दूर केले जाते. पण त्यामुळे स्नायूंची बिघडलेली संरचना सुधारत नाही. पाठीच्या कण्याला असलेला नैसर्गिक बाक वेडावाकडा झालेला असतो. तो काही शस्त्रक्रियेने जात नाही. मग रुग्ण झोपून आहे, विश्रांती घेत आहे, तोपर्यंत ठीक असते. हालचाल सुरू झाली की, पुन्हा गाडी मूळपदावर येते. अशावेळी डॉक्टर म्हणतात की, "मी आधीच सांगितले होते कि शस्त्रक्रिया करून पाहू. उपयोग झाला तर झाला." मग रूग्णाला असे वाटू लागते की शस्त्रक्रियेने काही उपयोग झाला नाही. पैसा वाया गेला असेही वाटू लागते. मूळ कारण तसेच राहते. आणि मग ती व्याधी पुन्हा पुन्हा उपटते. पण योगोपचारात व्याधीचे परीणाम दूर करण्याचा प्रयत्न केला जातो. स्नायूंची बिघडलेली संरचना सुधारण्याचा प्रयत्न करतो.

मग काय केले पाहीजे? कोणते तत्त्व स्विकारले पाहीजे? तर मूळ कारणावर मात केली पाहीजे. पाठीच्या कण्याच्या नैसर्गिक वक्रतेत झालेला बिघाड सुधारला पाहीजे. पाठीच्या कण्याच्या विकृत वक्रतेत बदल केला पाहीजे. पाठीच्या कण्याची बिघडलेली वक्रता पुन्हा नैसर्गिक केली पाहिजे. मग हे कसे होणार? कसे करायचे? काय करायचे? तर स्पर्श, दाब, वेदना, घर्षण तपमानात होणारी वाढ आणि नाश ही साखळी उलट झाली पाहीजे. म्हणजे घर्षण कमी झाले पाहीजे, त्यासाठी दोन मणक्यातले अंतर वाढले पाहीजे. त्यासाठी स्नायूंची लांबी वाढली पाहीजे. पाठीच्या कण्याची नैसर्गिक वक्रता परत आणता आली पाहीजे. आपल्या रोजच्या जीवनात पाठीच्या कण्याची नैसर्गिक अवस्था बिघडलेली असते. प्रत्येक सांध्याची हालचाल करणारे स्नायूंचे दोन गट असतात, जे ऐकमेकांच्या विरुद्ध दिशेने हालचाल करतात. त्यात समतोल असला की आपोआपच शरीराची बैठक, हालचाल सुधारते. जेंव्हा पाठदुखीचा रुग्ण तिरपा उभा राहतो, तेंव्हा त्याच्या या एकमेकांच्या विरुद्ध दिशेने काम करणार्‍या स्नायूंचे संतुलन बिघडलेले असते. त्याचे ते तसे उभे राहणे, हे त्याने आपल्या वेदनेचे शमन करण्यासाठी त्याच्या स्वतःच्या नकळत परीस्थितीशी जुळवून घेण्यातून आलेले असते. हळूहळू तीच त्याची नैसर्गिक अवस्था व्हायला लागते. कमरेतल्या कण्याची वक्रता वाढली किंवा सपाट झाली तर पाठदुखी सुरू होते. आणि हे थांबवायचे असेल तर ती पाठीच्या कण्याची नैसर्गिक वक्रता परत आणता आली पाहीजे. आणि हे योगोपचाराने शक्य आहे. हेच पाठदुखीसाठीच्या योगोपचाराचे तत्त्व आहे. पाठदुखीचे योगोपचार आणि मानेकरिता योगोपचारात बराच फरक आहे. म्हणून या लेखात फक्त पाठदुखीचा विचार केला आहे. मानेतील मणक्याच्या व्याधीवरील उपचार पुढील लेखात पाहू.

ही लेखमाला लिहीताना मी वारंवार एका गोष्टीचा इशारा दिला होता. यापूर्वीचे लेख ज्यांनी वाचले नाहित आणि हा लेख नव्याने वाचत आहेत त्यांच्यासाठी परत एकदा सांगतो, की त्यातील उपचार हे तुमच्या माहितीसाठी आहेत. हे वाचून आणि चित्र पाहून करण्याचा प्रयत्न करू नये. ते करताना एखाद्या तज्ञ योगशिक्षकाकडून शिकून घ्यावेत. त्या शिक्षकासमोर ते काही महिने करावेत. म्हणजे आपण करत आहोत ते बरोबर आहे का हे कळेल. अन्यथा कुठे चुकीच्याठिकाणी ताण बसला तर व्याधी बरी व्हायच्या ऐवजी भलतेच होऊन बसेल. म्हणून मुद्दाम ही धोक्याची सूचना देत आहे. यासंबंधी पुढे दिलेल्या पत्त्यावर किंवा दूरध्वनी क्रमांकावर संपर्क साधल्यास अधिक माहिती अधिकृतरीत्या मिळेल या सर्व व्याधींवरचे उपचारही तेथे दिले जातात याची कृपया नोंद घ्यावी.



संजीवन योग फाउंडेशन

कबीरबाग मठ संस्था

५१, नारायण पेठ

पुणे ४११ ०३०

दूरध्वनी : ०२०-२४४५०१८१, २४४८४४२३, २४४८०४२४

फॅक्स : ०२०-२४४८१९३७

इ मेल : drkarandikar@hotmail.com



मग यासाठी योगोपचाराचा क्रम कसा असला पाहिजे ते पहा. सर्वप्रथम कमरेला ताण (Lumber Traction), पादांगुष्ठासन, पाठीच्या कण्याला पिरगळण्याचा ताण(Rotational Stretch to Spine or Twisting), शशांकासन आणि सगळ्यात शेवटी शवासन हा असा क्रम असला पाहीजे. आणि व्यवस्थित हे शिकून घेतल्यनंतर आठवड्यातून किमान एक दिवसा आड एक असे, तीन दिवस प्रत्येकी एक तास असे केले गेले पाहिजे. यानंतर विचारला जाणारा अतिशय लोकप्रिय प्रश्न म्हणजे हे आम्हाला किती दिवस करावे लागेल? याचे मी मागे उत्तर दिले होते. परत एकदा सांगतो. ही आसने, हे उपचार हा आपल्या दिनचर्येचा भाग झाला पाहिजे. मागे मी म्हटल्याप्रमाणे आपण अंघोळ रोज करतो. तो अपल्य दिनचर्येचा एक भाग आहे. आपण जिवंत आहोत तो पर्यंत. तसे ही योगसने ही कायम करण्याची गोष्ट आहे. नैमित्तीक नाही. तरच त्याचे कायमस्वरूपी परीणाम दिसतील.

पाठीच्या कण्याचा ताण : (आता सर्वप्रथम पाठीच्या कण्याच्या ताणाबद्दल पाहू या. हा ताण म्हणजे Lumber Traction. आधुनिक वैद्यकात दिले जाणारे Traction आणि योगोपचारातले Traction ताय फरक आहे. इथे रुग्णाच्या कमरेला दोर बांधून तो दोर भिंतीतल्या हूकला अडकवला जातो. (चित्र क्र.१) चित्रात तुम्हाला दिसेल की ती व्यक्ती पायाने भिंत ढकलत आहे. डाव्या आणि उजव्या बाजूचे संतुलन संभाळत ती व्यक्ती स्वतःचे स्वत:च Traction घेत आहे.त्यामुळे कमरेच्या मणक्याच्या स्नायूंची लांबी हळू हळू वाढते आणि चेतांवरील दाब नाहीसा होतो. हेच Traction दोर न लावताही घेता येते. चित्रात तुम्हाला दिसेल की एक व्यक्ती भिंतीला टेकून उभी आहे. रूग्ण जमिनीवर उताणा झोपलेला असून भिंतीला टेकून उभ्या असलेल्या व्यक्तीच्या गुढघ्यावर जोर देत आहे. यात खुब्याच्या सांध्यातून Traction दिले जाते. आणि यात कोणत्याही प्रकारचा अतिरीक्त ताण मणके किंवा चेतांवर येत नाही. (चित्र क्र.२)

शरीरात तीन प्रकारचे स्नायू असतात. एक म्हणजे शरीराची ठेवण करणारे (Structral), बैठक निर्माण करणारे (Postural), आणि हालचाल करणारे (Movement).या सर्वाना पूर्ववत नैसर्गिक अवस्थेत आणणे हे योगशास्त्राचे धेय्य आहे. मग यावर काम करणारी आसने आता पाहू.

पादांगुष्ठासन : कधी कधी मांडीच्या मागिल बाजूने विजेचा शॉक बसल्यासारख्या वेदना सुरू होतात. याला "सायटिका" म्हणतात. बैठे काम सतत करण्याने मांडीचे स्नायू आखडून जातात. आणि त्यामुळे सायटिक चेता (Nerve) दाबली जाते. या आसनामुळे मांडीच्या मागच्या स्नायूची लांबी वाढते.मैदानी खेळ खेळणार्‍या खेळाडूंना याची गरज भासते. कारण त्यांचे मांडीत असलेले "Hamstring" या नावाचे स्नायू नेहमीच आखडतात. हे आसन करताना चित्रात दाखवल्याप्रमाणे भिंतीला काटकोनात झोपावे. (चित्र क्र. ३) दोन्ही पावले भिंतीला टेकून ठेवावी. नंतर उजवा पाय गुढग्यात दुमडून पोटाजवळ घ्यावा. दोन्ही हातानी पाऊल पकडून ठेवावे. मांडी भिंतीला समांतर ठेवत संपूर्ण पाय भिंतीला समांतर करण्याचा प्रयत्न करावा. त्याच वेळी कमर आणि कुल्ले जमिनीवर घट्ट टेकवून ठेवावेत. जर हाताने पाऊल पकडणे जमत नसेल तर चित्रात दाखवल्याप्रमाणे पावलाभोवती दोर किंवा मुलीची पंजाबी ड्रेसची ओढणी गुंडाळावी. आणि पाय गुढ्ग्यातून सरळ करत मांडीसह संपूर्ण पाय भिंतीला समांतर करण्याचा प्रयत्न करावा.

मेरूदंडासन : म्हणजे पाठीच्या कण्याला पिरगळणारा ताण. A Rotational Stretch to Spine or Twisting. चित्रात दाखवल्याप्रमाणे भिंतीजवळ दोन्ही गुढग्यावर बसावे. पावले पालथी ठेवावीत. (चित्र क्र.४) हळूहळू गुढग्यावर उभे राहत डावा गुढगा आणि पाऊल तसेच ठेवत उजवे पाऊल जमिनीवर टेकवावे. आणि मांडी जमिनीला समांतर आणि पाय काटकोनात ठेवत श्वास घेत घेत दोन्ही खुब्यातून धड घट्ट धरून ठेवत पोट छाती मान उजव्याबाजूला वळवावे.या ताणामुळे पाठीच्या कण्याला लवचीकपणा येतो. मणक्यातून बाहेर येणार्‍या चेतांवरचा ताण नाहिसा होतो. ज्याना गुडघेदुखीचा त्रास आहे त्याना हे आसन लोखंडी खुर्चीवर बसूनही करता येते. यात चित्रात दाखवल्याप्रमाणे खुर्ची भिंतीकडे पाठ करून ठेवा.आणि त्यात चित्रात दाखवल्याप्रमाणे बसावे. पाय काटकोनात ठेवावेत. पोट चित्रात दाखवल्याप्रमाणे खुर्चीच्यापाठीला टेकवून ठेवावे. मांडी हलू नये म्हणून एक ब्लँकेटची घडी मांडी आणि खुर्चीची दांडी यात ठेवावी म्हणजे दोन्ही मांड्या स्थिर राहतील. उजवा हात दुमडून खुर्चीची कड पकडा. (चित्र क्र.५) डावा हात पाठीवर ठेवा. आणि शरीर कमरेतून हळू हळू डावीकडे, बाटलीचे फिरकीचे झाकण आपण उघडतो तसे फिरवायला सुरूवात करा. आणि संपूर्ण पाठीचा कण उभ्या अक्षाभोवती ९० अंशात वळवा (Rotation around the vertical axis). हीच क्रिया शरीराच्या विरूद्ध बाजूला करा. हीच क्रिया उभे राहूनही करता येते. त्यासाठी चित्रात दाखवल्याप्रमाणे एक पाय जमिनीला समांतर ठेवावा. त्यासाठी घरच्याघरी करायचे असल्यास टीपॉयवर किंवा डायनिंग टेबलावर किंवा स्टूलावर पाय जमिनीला समांतर ठेवावा. जमिनीला पाय समांतर राहण्यासाठी आवष्यकता असेल तर पायाखाली उशी किंवा चादरीची घडी ठेवावी. आणि जो पाय वर आडवा ठेवला असेल त्याबाजूला शरीर कमरेतून चित्रात दाखवल्याप्रमाणे वळवावे. (चित्र क्र.६)

शशांकासन : या आसनात पाठीचा कणा खुब्याच्या सांध्यातून पुढे आणावा लागतो. (चित्र क्र,७) त्यासाठी खिडकी असलेल्या भिंतीकडे पाठ करून गुडघ्यावर बसावे. पुढे सरकू नये म्हणून कमरेला दोर लावावा. आपल्यासमोर लोड उभा ठेवावा. सरळ बसून हात वर न्यावेत. आणि मग कमरेतून वाकत पुढे जात पोट व छाती लोडावर टेकवावे. ही कृती करताना सर्व हालचाल खुब्याच्या सांध्यातच झाली पाहीजे या कडे लक्ष ठेवावे. पाठीला पोक येऊ देऊ नये. सामान्यपणे सांगितले जाते की पाठीचे दुखणे असताना पुढे वाकू नये. मग शशांकासनात तर नेमके तेच आहे. मग खरे काय? दॉक्ट्र सांगततकी पुढे वाकू नये म्हणजे पाठीच्या कण्यात बाक आणू नये असे आहे. पण आपल्या आसनात खुब्याच्या सांध्यात हालचाल घडवणे हा हेतू आहे. पाठीच्या कण्यातून वाकणे तिथे अपेक्षित नाही. त्यामुळे त्यात पाठीच्या कण्यावर कुठेच ताण येत नाही.

अश्या तर्हेने आपण पाठीच्या कण्याविषयी लागणारे उपचार पाहीले. पुधील लेखात आपण मानेच्या दुखण्यावरचे योगोपचार पाहूया.





ॐ तत्सत्





श्रीराम पेंडसे



डिसेंबर २००९