आरोग्यं धनसंपदा
मागच्या लेखात मी म्हटले होते कि आपण पांच सोप्या आसनानी सुरूवात करूया. पण त्यात अजून एक आसन मी वाढवणार आहे. त्यामुळे आपण आता सहा आसनांचा विचार करणार आहोत. पण त्याआधी पुन्हा एकदा काही गोष्टींची आठवण करून द्यावीशी वाटते. एक म्हणजे प्रत्येक आसनाचा स्वतंत्र परिणाम सांगणे अवघड आहे. फारफारतर तुम्हाला काय जाणवेल हे सांगता येईल. याचा उपयोग काय हे नेमकेपणाने सांगता येणार नाही. उदा. तिखटाची चव आपल्याला ठाउक आहे. पण भाजीत किंवा आमटीत तिखट का घालायचे याचे समाधानकारक उत्तर देता येणार नाही. फक्त चव येण्यासाठी इतकेच सांगता येईल. तसे आहे हे. सुप्तवीरासन केल्यावर काय जाणवेल हे सांगता येइल. उपयोग? नेमकेपणा अवघड आहे. कारण हा त्या चार पांच आसनांचा एकत्रित परिणाम आहे. दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे सहसा ही सर्व आसने कोणत्यातरी जाणकाराच्या मार्गदर्शनाखाली करावी. म्हणजे गुरू पाहिजे. मग आपले काही चुकत नाही ना याची खात्री होते. आपल्या आसनावस्थेत काही सुधारणा हवी आहे का तेही समजते. आणि हवी असेल तर ती करता येऊ शकेल. समजा एखादा मुलगा शाळेत न जाता वर्षानुवर्षे तीच तीच उदाहरणे घरी सोडवत आहे. अगदी मन लाऊन अभ्यास करत आहे. पण ५ वी च्यापुढे काही जात नाही. कां? तर तो काय सोडवतो आहे, ते बरोबर आहे का ते पाहायला कोणी नाही. म्हणून या योगाभ्यासाला गुरू हवा. "आम्ही घरी करतो ना. अगदी नेमाने करतो." असे म्हणणारे खूपजण भेटतात. पण प्रत्यक्षात मात्र त्यांच्या काहीना काही छोट्या छोट्या तक्रारी चालूच असतात की हे असच होतय आणि तेच दुखतय वगैरे वगैरे. जर घरी करतोय तर मग असे का होतं? बरं तर वाटलच पाहिजे. पण वाटत तर नाही. कां? प्रमुख कारणे दोन. एक म्हणजे घरी करतो म्हणून घरी करणे होत नाही. व्यवधाने बरीच. अडथळे खूप. आज अमुक अमुक ठिकाणी जायचे आहे. योगाला सुट्टी. आज काय साखरपुड्याला जायचे आहे, बारश्याला जायचे आहे. सुट्टी. अश्या सुट्ट्या खूप आणि योग कमी अशी अवस्था होते. दुसरे म्हणजे तो म्हणतो त्याप्रमाणे खरंच घरी करत असतो. पण ते चूक की बरोबर हे तपासून पाहीले जात नाही. मी मागच्या लेखात म्हटले होते की आसन नीट झाले नाही तर अपाय होणार नाही. पण उपयोगही होणार नाही. आणि म्हणून आपण जे आसन करत आहोत ते योग्य आहेना, कुठे चुकत तर नाही ना, आसनस्थितीत कुठे बदल हवा आहे का हे तज्ञाने पाहणे गरजेचे आहे.
यानंतरच्या काही लेखात आपण प्रामुख्याने सुप्तवीरासन, सुप्तबद्धकोनासन, विपरितदंडासन, सेतुबंध, विपरितकरणी, आणि शवासन या आसनांबद्दल पाहू. सर्वसाधारणपणे यासाठी लागणारे साहित्य, कसे करायचे याची आकॄतीसह कॄती, आणि नंतर त्याचा ढोबळमानाने परिणाम आणि उपयोग असा क्रम राहिल. या गटातली सर्व आसने विश्रांतीच्या अवस्थेतली आहेत.शरीराला सर्वाधिक विश्रांति हे शरीर आडव्या अवस्थेत असताना मिळते. ही सर्व आसने झोपून स्थितितली आहेत, तेंव्हा ज्या व्याधित विश्रांतीची गरज आहे अश्या व्याधित ही आसने जास्त उपयोगी आहेत्.उद. ह्रदयरोग, मधुमेह, उच्च रक्तदाब वगैरे की ज्यात नुसते पडून राहण्याने आराम मिळतो.
सुप्तवीरासन :-
हे आसन जमिनीवर झोपून करायचे आहे. पण ज्याना जमिनीवर बसणे, झोपणे कठीण जाते त्यांना घरातील दिवाण,बाक किंवा स्टीलची खुर्ची यांचा आधार घेऊन हे करता येईल.
साहित्य/साधने - लोड व उशी ( हे दोन्ही कापसाचे असावे. फोम किंवा कॄत्रिम धाग्याचे नको.), एक ब्लँकेट किंवा जाड सुती सोलापुरी चादर, बाक, दिवाण किंवा सोफा, खुर्ची वगैरे.
रीत - सर्वप्रथम जमिनीवरील आसनाचा विचार करू. जमिनीवर सतरंजी घालून त्यावर लोड ऊशी, ब्लँकेट याची चित्रात दाखवल्याप्रमाणे एखाद्या शिडीसारखी रचना करावी. (चित्र क्र. १) लोड भिंतीला टेकून ठेवावा म्हणजे त्यावर झोपताना तो मागे सरकणार नाही. लोडासमोर त्याच्या विरूद्ध बाजूला पाय करून बसावे. दोन्ही हात मागे नेऊन हातानी लोड धरून ठेवावा. (चित्र क्र. २) आणि कुल्ल्याचा खालचा भाग जमिनीवर, कंबर लोडावर, पाठ व छातीचा पिंजरा उशीवर आणि मान व डोके ब्लँकेटच्या घडीवर येईल अश्या तर्‍हेने त्यावर उताणे झोपावे.(चित्र क्र. ३) पाय लांब, ताठ सरळ ठेवावेत, पावलात साधारणपणे एक फूटाचे अंतर ठेउन पावले उभी, जमिनीला काटकोनात व समांतरअसावीत.
आता जर खाली झोपणे अवघड असेल तर काय करायचे ते पाहू.
भिंतीपासून दोन फूटावर बाक भिंतीला काटकोनात ठेवा. लोड उशी आणि ब्लँकेट चित्रात दाखवल्याप्रमाणे ठेवा. (चित्र क्र.४) बाकाच्या कडेवर बसा. (चित्र क्र.५) दोन्ही हाताने लोड धरून कंबरलोडावर टेकवतत्यावर झोपा. पाय लांब करा. टाचा जमिनीवर टेकून पावले भिंतीवर टेकवा.आसनात स्थिर झाल्यावर हात दुमडून डोक्याच्यामगे ठेवा. (चित्र क्र. ६)
या दोनही आसनस्थित सुमारे १० मिनीटे राहवे.
फायदे आणि परिणाम : यात छातीचा पिंजरा जमिनीला समांतर राहतो. साहित्याच्या रचनेमुळे पिंजरा दोन्हीबाजूनी ताणला जातो. पाठीला आधार मिळाल्यामुळे छातीचा पिंजरा विस्तारला जातो. ह्रदयाच्या आकुंचन प्रसरणाला पुरेशी जागा उपलब्ध होते. फुफ्फुसाच्या प्रसरणाला पूर्ण स्वातंत्र्य मिळून त्याच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते.
सुप्तबद्धकोनासन :-
हे आसन जमिनीवर झोपूनच करायचे आहे.
साहित्य/साधने - लोड व उशी ( हे दोन्ही कापसाचे असावे. फोम किंवा कॄत्रिम धाग्याचे नको.), एक ब्लँकेट किंवा जाड सुती सोलापुरी चादर सुई पांढरा पट्टा.
रीत :- यात साधनाची मांडणी ही सुप्तवीरासनाप्रमाणेच करायची आहे. (चित्र क्र. १) लोडापुढे बसताना चित्रात दाखवल्याप्रमाणे पाय दुमडून पायाचा नमस्कार घालयचा सआणि तो सुटू नये म्हणून पट्टा बांधून ठेवायचा. (चित्र क्र. ७) मांड्याची मागची बाजू जमिनीलाटेकवण्याचा प्रयत्न करा. मांड्या नाही टेकल्या तर त्याखाली गुडघ्याच्याखाली चादरीची घडी किंवा उशीचा आधार द्या. आअणि दोन्ही हातानी लोड धरून सुप्तवीरासनाप्रमाणेच कंबर, पाठ मान डोकी टेकवत लोडवर झोपा. (चित्र क्र. ८) हात शरीराशी काटकोनात ठेवा. (चित्र क्र. ८) या अवस्थेत किमान ५ मिनिटे ते १० मिनिटे थांबा.
फायदे आणि परिणाम : या आसनात पायाकडे जाणारा रक्तपुरवठा कमी होतो, आणि उदरपोकळी आणि चातीच्या पिंजर्याकडे जाणारा रक्तपुरवठा वाढतो. ह्रदयाला विश्रांती मिळते. अन्नपचनही नीट होण्यास मदत होते.
पुढील लेखात उरलेल्या चार आसनांचा विचार करु.
ह्रदयविकार, अस्थमा, रक्तदाब,पोटाचे विकार, मणक्याचे विकार, मधुमेह, कंपवात, संधिवात इत्यादी आजारांवर पुण्यात कबीरबाग मठ संस्थेत उपचार केले जातात. तिथे पुण्याबाहेरील रूग्णाची राहण्याची सोयही केली जाते. ज्याना कोणाला योगावर आधारीत संजीवन उपचार घ्यायचा आहे त्यानी खालील पत्त्यावर संपर्क साधून चौकशी करावी. तसेच ज्यांना या क्षेत्रात अभ्यास करून स्वतंत्रपणे योगचिकित्सक म्हणून काम करण्याची इच्छा आहे अशांसाठी योगोपचाराचे शास्त्राशुद्ध शिक्षण देणारा अभ्यासक्रम संजीवन योग फाउंडेशनने सुरु केलेल आहे. हा अभ्यासक्रम योगतत्त्वज्ञान, पाश्चात्य वैद्यक (ऍलोपाथी), आयुर्वेद, योग प्रात्यक्षिके यावर आधारित आहे. हया अभ्यासक्रमाचा कालावधी दोन वर्षाचा आहे. हा अभ्यासक्रम दर वर्षी जुलै महिन्यात सुरू होतो. या अभ्यासक्रमाच्या माहितीसाठीसुद्धा खालील ठिकाणी संपर्क साधावा.
संजीवन योग फाउंडेशन
कबीरबाग मठ संस्था
५१, नारायण पेठ
पुणे ४११ ०३०
दूरध्वनी : ०२०-२४४५०१८१, २४४८४४२३, २४४८०४२४
फॅक्स : ०२०-२४४८१९३७
इ मेल : drkarandikar@hotmail.com
ॐ तत्सत
जय श्रीराम
मागच्या लेखात मी म्हटले होते कि आपण पांच सोप्या आसनानी सुरूवात करूया. पण त्यात अजून एक आसन मी वाढवणार आहे. त्यामुळे आपण आता सहा आसनांचा विचार करणार आहोत. पण त्याआधी पुन्हा एकदा काही गोष्टींची आठवण करून द्यावीशी वाटते. एक म्हणजे प्रत्येक आसनाचा स्वतंत्र परिणाम सांगणे अवघड आहे. फारफारतर तुम्हाला काय जाणवेल हे सांगता येईल. याचा उपयोग काय हे नेमकेपणाने सांगता येणार नाही. उदा. तिखटाची चव आपल्याला ठाउक आहे. पण भाजीत किंवा आमटीत तिखट का घालायचे याचे समाधानकारक उत्तर देता येणार नाही. फक्त चव येण्यासाठी इतकेच सांगता येईल. तसे आहे हे. सुप्तवीरासन केल्यावर काय जाणवेल हे सांगता येइल. उपयोग? नेमकेपणा अवघड आहे. कारण हा त्या चार पांच आसनांचा एकत्रित परिणाम आहे. दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे सहसा ही सर्व आसने कोणत्यातरी जाणकाराच्या मार्गदर्शनाखाली करावी. म्हणजे गुरू पाहिजे. मग आपले काही चुकत नाही ना याची खात्री होते. आपल्या आसनावस्थेत काही सुधारणा हवी आहे का तेही समजते. आणि हवी असेल तर ती करता येऊ शकेल. समजा एखादा मुलगा शाळेत न जाता वर्षानुवर्षे तीच तीच उदाहरणे घरी सोडवत आहे. अगदी मन लाऊन अभ्यास करत आहे. पण ५ वी च्यापुढे काही जात नाही. कां? तर तो काय सोडवतो आहे, ते बरोबर आहे का ते पाहायला कोणी नाही. म्हणून या योगाभ्यासाला गुरू हवा. "आम्ही घरी करतो ना. अगदी नेमाने करतो." असे म्हणणारे खूपजण भेटतात. पण प्रत्यक्षात मात्र त्यांच्या काहीना काही छोट्या छोट्या तक्रारी चालूच असतात की हे असच होतय आणि तेच दुखतय वगैरे वगैरे. जर घरी करतोय तर मग असे का होतं? बरं तर वाटलच पाहिजे. पण वाटत तर नाही. कां? प्रमुख कारणे दोन. एक म्हणजे घरी करतो म्हणून घरी करणे होत नाही. व्यवधाने बरीच. अडथळे खूप. आज अमुक अमुक ठिकाणी जायचे आहे. योगाला सुट्टी. आज काय साखरपुड्याला जायचे आहे, बारश्याला जायचे आहे. सुट्टी. अश्या सुट्ट्या खूप आणि योग कमी अशी अवस्था होते. दुसरे म्हणजे तो म्हणतो त्याप्रमाणे खरंच घरी करत असतो. पण ते चूक की बरोबर हे तपासून पाहीले जात नाही. मी मागच्या लेखात म्हटले होते की आसन नीट झाले नाही तर अपाय होणार नाही. पण उपयोगही होणार नाही. आणि म्हणून आपण जे आसन करत आहोत ते योग्य आहेना, कुठे चुकत तर नाही ना, आसनस्थितीत कुठे बदल हवा आहे का हे तज्ञाने पाहणे गरजेचे आहे.
यानंतरच्या काही लेखात आपण प्रामुख्याने सुप्तवीरासन, सुप्तबद्धकोनासन, विपरितदंडासन, सेतुबंध, विपरितकरणी, आणि शवासन या आसनांबद्दल पाहू. सर्वसाधारणपणे यासाठी लागणारे साहित्य, कसे करायचे याची आकॄतीसह कॄती, आणि नंतर त्याचा ढोबळमानाने परिणाम आणि उपयोग असा क्रम राहिल. या गटातली सर्व आसने विश्रांतीच्या अवस्थेतली आहेत.शरीराला सर्वाधिक विश्रांति हे शरीर आडव्या अवस्थेत असताना मिळते. ही सर्व आसने झोपून स्थितितली आहेत, तेंव्हा ज्या व्याधित विश्रांतीची गरज आहे अश्या व्याधित ही आसने जास्त उपयोगी आहेत्.उद. ह्रदयरोग, मधुमेह, उच्च रक्तदाब वगैरे की ज्यात नुसते पडून राहण्याने आराम मिळतो.
सुप्तवीरासन :-
हे आसन जमिनीवर झोपून करायचे आहे. पण ज्याना जमिनीवर बसणे, झोपणे कठीण जाते त्यांना घरातील दिवाण,बाक किंवा स्टीलची खुर्ची यांचा आधार घेऊन हे करता येईल.
साहित्य/साधने - लोड व उशी ( हे दोन्ही कापसाचे असावे. फोम किंवा कॄत्रिम धाग्याचे नको.), एक ब्लँकेट किंवा जाड सुती सोलापुरी चादर, बाक, दिवाण किंवा सोफा, खुर्ची वगैरे.
रीत - सर्वप्रथम जमिनीवरील आसनाचा विचार करू. जमिनीवर सतरंजी घालून त्यावर लोड ऊशी, ब्लँकेट याची चित्रात दाखवल्याप्रमाणे एखाद्या शिडीसारखी रचना करावी. (चित्र क्र. १) लोड भिंतीला टेकून ठेवावा म्हणजे त्यावर झोपताना तो मागे सरकणार नाही. लोडासमोर त्याच्या विरूद्ध बाजूला पाय करून बसावे. दोन्ही हात मागे नेऊन हातानी लोड धरून ठेवावा. (चित्र क्र. २) आणि कुल्ल्याचा खालचा भाग जमिनीवर, कंबर लोडावर, पाठ व छातीचा पिंजरा उशीवर आणि मान व डोके ब्लँकेटच्या घडीवर येईल अश्या तर्‍हेने त्यावर उताणे झोपावे.(चित्र क्र. ३) पाय लांब, ताठ सरळ ठेवावेत, पावलात साधारणपणे एक फूटाचे अंतर ठेउन पावले उभी, जमिनीला काटकोनात व समांतरअसावीत.
आता जर खाली झोपणे अवघड असेल तर काय करायचे ते पाहू.
भिंतीपासून दोन फूटावर बाक भिंतीला काटकोनात ठेवा. लोड उशी आणि ब्लँकेट चित्रात दाखवल्याप्रमाणे ठेवा. (चित्र क्र.४) बाकाच्या कडेवर बसा. (चित्र क्र.५) दोन्ही हाताने लोड धरून कंबरलोडावर टेकवतत्यावर झोपा. पाय लांब करा. टाचा जमिनीवर टेकून पावले भिंतीवर टेकवा.आसनात स्थिर झाल्यावर हात दुमडून डोक्याच्यामगे ठेवा. (चित्र क्र. ६)
या दोनही आसनस्थित सुमारे १० मिनीटे राहवे.
फायदे आणि परिणाम : यात छातीचा पिंजरा जमिनीला समांतर राहतो. साहित्याच्या रचनेमुळे पिंजरा दोन्हीबाजूनी ताणला जातो. पाठीला आधार मिळाल्यामुळे छातीचा पिंजरा विस्तारला जातो. ह्रदयाच्या आकुंचन प्रसरणाला पुरेशी जागा उपलब्ध होते. फुफ्फुसाच्या प्रसरणाला पूर्ण स्वातंत्र्य मिळून त्याच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते.
सुप्तबद्धकोनासन :-
हे आसन जमिनीवर झोपूनच करायचे आहे.
साहित्य/साधने - लोड व उशी ( हे दोन्ही कापसाचे असावे. फोम किंवा कॄत्रिम धाग्याचे नको.), एक ब्लँकेट किंवा जाड सुती सोलापुरी चादर सुई पांढरा पट्टा.
रीत :- यात साधनाची मांडणी ही सुप्तवीरासनाप्रमाणेच करायची आहे. (चित्र क्र. १) लोडापुढे बसताना चित्रात दाखवल्याप्रमाणे पाय दुमडून पायाचा नमस्कार घालयचा सआणि तो सुटू नये म्हणून पट्टा बांधून ठेवायचा. (चित्र क्र. ७) मांड्याची मागची बाजू जमिनीलाटेकवण्याचा प्रयत्न करा. मांड्या नाही टेकल्या तर त्याखाली गुडघ्याच्याखाली चादरीची घडी किंवा उशीचा आधार द्या. आअणि दोन्ही हातानी लोड धरून सुप्तवीरासनाप्रमाणेच कंबर, पाठ मान डोकी टेकवत लोडवर झोपा. (चित्र क्र. ८) हात शरीराशी काटकोनात ठेवा. (चित्र क्र. ८) या अवस्थेत किमान ५ मिनिटे ते १० मिनिटे थांबा.
फायदे आणि परिणाम : या आसनात पायाकडे जाणारा रक्तपुरवठा कमी होतो, आणि उदरपोकळी आणि चातीच्या पिंजर्याकडे जाणारा रक्तपुरवठा वाढतो. ह्रदयाला विश्रांती मिळते. अन्नपचनही नीट होण्यास मदत होते.
पुढील लेखात उरलेल्या चार आसनांचा विचार करु.
ह्रदयविकार, अस्थमा, रक्तदाब,पोटाचे विकार, मणक्याचे विकार, मधुमेह, कंपवात, संधिवात इत्यादी आजारांवर पुण्यात कबीरबाग मठ संस्थेत उपचार केले जातात. तिथे पुण्याबाहेरील रूग्णाची राहण्याची सोयही केली जाते. ज्याना कोणाला योगावर आधारीत संजीवन उपचार घ्यायचा आहे त्यानी खालील पत्त्यावर संपर्क साधून चौकशी करावी. तसेच ज्यांना या क्षेत्रात अभ्यास करून स्वतंत्रपणे योगचिकित्सक म्हणून काम करण्याची इच्छा आहे अशांसाठी योगोपचाराचे शास्त्राशुद्ध शिक्षण देणारा अभ्यासक्रम संजीवन योग फाउंडेशनने सुरु केलेल आहे. हा अभ्यासक्रम योगतत्त्वज्ञान, पाश्चात्य वैद्यक (ऍलोपाथी), आयुर्वेद, योग प्रात्यक्षिके यावर आधारित आहे. हया अभ्यासक्रमाचा कालावधी दोन वर्षाचा आहे. हा अभ्यासक्रम दर वर्षी जुलै महिन्यात सुरू होतो. या अभ्यासक्रमाच्या माहितीसाठीसुद्धा खालील ठिकाणी संपर्क साधावा.
संजीवन योग फाउंडेशन
कबीरबाग मठ संस्था
५१, नारायण पेठ
पुणे ४११ ०३०
दूरध्वनी : ०२०-२४४५०१८१, २४४८४४२३, २४४८०४२४
फॅक्स : ०२०-२४४८१९३७
इ मेल : drkarandikar@hotmail.com
ॐ तत्सत
जय श्रीराम
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा